Naborrelen met Rinke Verkerk
Door Eveline van Gils
‘Waarom herinnerde ik me Lenneke 20 jaar later opeens weer?’
In de week dat de commissie Van Rijn met haar explosieve rapport over de NPO kwam, verscheen ook Het hele dorp wist het. Het boek waarin schrijver Rinke Verkerk (34) het misbruikverhaal van haar schoolgenoot ‘Lenneke’ reconstrueerde. De timing is opmerkelijk. Zowel het rapport als het boek gaan over zoekgeraakte verantwoordelijkheid bij zoekgeraakte grenzen.
Met één belangrijk verschil. Waar de commissie zich richt op de ‘daders’, neemt Rinke juist de rol van de omstander onder de loep. Met zichzelf als uitgangspunt. Want 23 jaar geleden was Rinke zelf een omstander. Ze was 13 jaar toen schoolgenoot Lenneke op de fiets vertelde dat ze door haar opa was misbruikt. Rinke weet niet wat ze met het verhaal aan moet. Vanaf dat moment ontwijkt ze Lenneke. Net als de rest van het dorp. Want voordat opa Lenneke aan Lenneke zat, bleek hij ook jarenlang zijn dochters en achternicht te hebben misbruikt. Iedereen wist het en iedereen keek weg.
Ook Rinke. In de jaren die volgden dacht ze nauwelijks meer aan Lenneke. Tot ze, zwanger van een dochter, opeens werd overmand door schuldgevoel. Waarom deed ze niets? Wanneer ze contact zoekt met Lenneke, blijkt hoeveel last zij daarvan heeft gehad. Dat opa haar in de bessengaard betastte was erg, maar dat ze vervolgens door het hele dorp werd genegeerd, was nog veel erger.
In de drie jaar die volgden, bracht Rinke de hele misbruikgeschiedenis van Lenneke’s opa in kaart. Ze spreekt alle 27 betrokkenen. De ouderling, de orgelleraar, de dominee en haar moeder: voor het eerst vertellen ze wat ze jarenlang hebben verzwegen. Wat volgt is een indringende reconstructie van de nasleep van misbruik.
Lenneke’s verhaal staat niet op zichzelf. In iedere klas zitten gemiddeld twee kinderen die worden misbruikt. Iedereen kent daders én slachtoffers en is in potentie dus een omstander. Omstanders kunnen misbruik niet voorkomen, maar wel een cruciale rol spelen in het herstel.
Wanneer ik Rinke spreek is haar boek net binnengekomen op plaats 7 in de Bestseller Top 60. Ze is blij, maar ook moe. Een week met meer interviews dan dagen heeft haar uitgeput. Het begon met de boekpresentatie, waar een aantal hoofrolspelers uit het boek in samenkwamen. ‘Al die verhalen die in levende lijve tegelijk aanwezig waren, dat was mooi, maar ook heel heftig. Voor één iemand was het zelfs te veel. Die heeft er kort na aankomst voor gekozen om naar huis te gaan.’
In positieve en negatieve zin heeft het boek veel losgemaakt. Niet alleen bij de betrokkenen, maar ook bij Rinke zelf. ‘Ik heb eindelijk mijn stem gevonden’, vertelt ze. ‘Maar het was geen goedkoop proces.’
Je vraagt je aan het einde van het boek af of de waarheid beter af is in het licht. Is dat zo?
‘Ik denk het wel. De waarheid is het medicijn, maar het is niet makkelijk. Het was confronterend voor Lenneke en haar familie om elkaars verhalen terug te lezen. Aan de andere kant zat het onuitgesprokene de onderlinge verhoudingen ook in de weg en is het goed dat het nu allemaal is gezegd en gehoord.’
Het hele dorp wist het is een familiekroniek waarin één man, Opa Leen, een spoor van geweld en misbruik creëerde. Lenneke’s moeder Heleen was zelf ook een van zijn vele slachtoffers, maar toch lukt het haar niet om Lenneke tegen hem te beschermen. Als Lenneke 6 jaar oud is, wordt haar opa veroordeeld. Het dorp spreekt er schande van, maar het misbruik straalt vooral slecht af op zijn slachtoffers. Wanneer hij vrijkomt, doet de omgeving zoveel mogelijk alsof alles weer normaal is. Heleen probeert ervoor te zorgen dat haar dochter niet alleen met opa is, maar even later gaat het toch mis. Wanneer oma even niet op let, betast opa de dan 12-jarige Lenneke.
In je boek schrijf je over Lenneke: omdat haar moeder wist wat opa kon doen, voelt ze zich in de steek gelaten. Hoe was het voor Heleen om dat te lezen?
‘Ze heeft altijd gevoeld dat Lenneke haar iets kwalijk nam, maar het is alsnog intens om het dan op papier terug te zien. Via het boek leerden betrokkenen, ook ik, het perspectief van de ander kennen. Daardoor ben ik Lenneke’s moeder ook beter gaan begrijpen. Zij had zelf onvoorstelbaar traumatische dingen meegemaakt en nooit hulp gehad om dit te verwerken. Met die beschadigingen moest zij proberen het geweld bij haar te laten stoppen. Dat is een ongelofelijk moeilijke taak waarbij ze erkenning en hulp nodig had van omstanders. Maar die hulp bleef uit’
Het boek is soms pijnlijk eerlijk zoals wanneer Lenneke’s moeder toegeeft dat ze haar dochter niet meteen geloofde toen ze hoorde van het misbruik. Ook vertelt ze dat ze wel eens dacht: jij bent één keer misbruikt, ik meer dan tíén jaar. Is er iets als te veel eerlijkheid?
‘Het raakte Lenneke enorm, maar het was ook een opluchting omdat ze altijd al vermoedde dat haar moeder dit dacht. Heleen wilde dit niet, ze had ruzie met haar eigen gedachtes. Ze verzette zich ertegen, maar het deed Lenneke natuurlijk verdriet dat haar moeder daar moeite voor moest doen. Toch is het beter dat het nu hardop is uitgesproken. Als iedereen te druk is met het wegpoetsen van de waarheid, is er geenruimte voor oprecht contact.’
Je vraagt je af of erover schrijven ‘de pijn van het geheim’ zou kunnen verlichten. Is dat gebeurd?
‘Absoluut. Toen we aan dit boek begonnen had Lenneke weinig contact met haar familie over deze geschiedenis. Ze wilde alleen meewerken aan het boek op voorwaarde van anonimiteit én dat we haar familie erbuiten zouden houden. Ze was heel bang voor hun reactie. Er is weliswaar aangifte gedaan toen opa haar misbruikte, maar daarna ging iedereen toch zoveel mogelijk weer door met het leven. Lenneke kon er eigenlijk niet met haar familie over praten. Daarom probeerde ze dat continue met de rest van het dorp, maar dat werkte averecht. Mensen vonden haar aanstellerig. Het is daarom niet gek dat ze bang was dat ze door dit boek weer tot aandachtzoeker zou worden bestempeld.’
Toch heb je uiteindelijk de gehele familie kunnen spreken?
‘Ja we hebben er veel over gepraat, maar hebben de bal wel bij haar gelaten. Ik vond haar wens om anoniem te blijven aanvankelijk ingewikkeld. Ik wilde niet de indruk wekken dat zij iets had om zich voor te schamen. Maar het was aan haar. Als je een verhaal maakt over grensoverschrijdend gedrag, moet je zelf geen grenzen overschrijden in het maakproces. Haar familie erbij betrekken daarentegen was voor mij wel belangrijk. Lenneke’s gevoel van verraad ligt in het feit dat haar familie wist dat haar opa meisjes had misbruikt, maar haar niet heeft beschermd. Dat op een integere manier opschrijven zonder haar familie te spreken, zou heel lastig worden. De begrafenis van Opa Leen heeft uiteindelijk de boel opengebroken.’
Wat gebeurde er daar?
‘Haar oom Nelis sprak daar. Hij vertelde dat hij iets uit het leven van zijn vader zocht om dankbaar voor te zijn, maar hoe dieper hij groef, hoe meer ellende er bovenkwam. Met die paar zinnen werd Lenneke’s pijn voor het eerst echt geadresseerd. Ze durfde het aan om mij met oom Nelis in contact te brengen. Hij wilde er alles aan doen om te helpen en had nog veel documenten die waardevol waren voor het onderzoek. Briefwisselingen, rechtszaken. Dat gaf Lenneke het gevoel dat ze niet alleen was. Samen met hem hebben we de anderen benaderd. Waar we rekening mee hielden, dat de familie boos zou worden en niet mee zou werken, gebeurde niet.’
Nu ligt hun verhaal in de boekhandel. Weliswaar met gefingeerde namen maar toch. Hoe is dat in het dorp gevallen?
‘Gelukkig niet negatief, maar wel wisselend in karakter. Sommigen kregen door het boek inzicht in hun eigen rol. Maar er zijn ook lezers die de realiteit van seksueel kindermisbruik van zich af blijven duwen. Ik sprak een dorpsbewoner die het allemaal maar ‘bizar’ vond. Hij vond dat de psychiaters die opa niet hadden opgesloten vooral fout zaten. Het punt van het boek is juist dat misbruik zo veel voorkomt dat je het bijna alledaags zou kunnen noemen. Ook moeten omstanders niet denken dat iemand anders wel ingrijpt, maar zelf om het slachtoffer gaan staan.’
Is het gek voor Lenneke dat jij in dagbladen en talkshows verschijnt met haar verhaal?
‘Zij zou zelf nooit in het openbaar hiermee treden, daarom is ze blij dat ik het doe. Voor en na ieder media-optreden appt ze me. Het is een hele spannende tijd voor haar, maar ze ziet ook de waarde ervan. Ze heeft altijd aan zichzelf getwijfeld, maar door alle bevestiging die ze nu krijgt, wordt dat minder.’
Wat voor rol zal Lenneke in jouw leven spelen nu het boek af is?
‘Dat zijn we aan het ontdekken. Drie jaar lang hebben we ontzettend intensief met elkaar opgetrokken. We hebben iets meegemaakt wat ik met niemand anders deel. Dat is iets anders dan een vriendschap, iets onvervangbaars. We moeten samen kijken wat voor vorm dat in de toekomst krijgt.’
Is dat lastig pijnlijk voor haar?
‘Als je in je leven heel vaak bent afgewezen, is het moeilijk om erop te vertrouwen dat iemand echt op je zit te wachten. Als er gebruik van je is gemaakt, is het logisch dat je er rekening mee houdt dat het weer gebeurt, maar Lenneke kiest er heel bewust voor om me toch te vertrouwen.’
In nog geen paar regels, ergens halverwege, stipt ook Rinke kort haar eigen verleden aan in het boek. Niet alles in mijn leven is vlekkeloos verlopen. Van mijn zesde tot mijn zestiende jaar was het bij mij thuis onveilig. Mijn ouders gebruikten fysiek en verbaal geweld.
Waarom wilde je dat in het boek meenemen?
‘Omdat de aanleiding voor dit boek zit in problemen waar ik zelf een paar jaar geleden tegenaan liep. Ik heb geprobeerd om dat weg te laten, maar had het gevoel dat er dan een onoprechtheid in mijn schrijven zat. Waarom herinnerde ik me twintig jaar later Lenneke weer? Waarom moest ik zo nodig dit hele verhaal uitzoeken en opschrijven? Als ik haar vraag om volkomen eerlijk te zijn, moet ik dat zelf ook doen. Als iedereen de waarheid zou vertellen, zou mijn verhaal maar weinig mensen verbazen. Ik kan wel zwijgen omdat iedereen dat doet, maar dat zwijgen is nou juist het probleem. Waar mensen zwijgen kunnen geheimen ontstaan die schadelijk zijn.
Wat heeft de waarheid jou gebracht?
‘In gesprek gaan met mijn ouders over het verleden, heeft ons veel goed gedaan. Zij zijn verantwoordelijkheid gaan nemen voor de fouten die zijn gemaakt, sinds ik die fouten ben gaan benoemen. Dat bewijst voor mij dat de waarheid spreken en de boel opengooien beter is dan zwijgen en toedekken.’
Een paar dagen na het boek, verscheen ook het rapport van commissie van Rijn over de NPO waarin een structurele sfeer van pestgedrag wordt beschreven. Wat is de rol van de omstander hierin?
‘Ik heb het rapport met verbazing gelezen. Iedereen wijst naar de leidinggevende als het probleem, maar door alleen maar over organisatorische protocollen te praten is de verantwoordelijkheid juist mede zoekgeraakt. Als iedereen naar de structuur wijst, hoeft niemand naar zichzelf te kijken. Waarom greep niemand in bij De Wereld Draait Door? Ik heb me dat echt afgevraagd. Als je met zijn allen ziet dat je collega tegen de grond gedrukt wordt, vind ik het toch lastig te begrijpen dat niemand iets zegt. Het is duidelijk dat het traumatisch was voor de redacteuren die erbij stonden en niets konden doen. Ik weet niet genoeg om daar iets over te zeggen. Bij geweld tegen kinderen is het heel duidelijk waar de verantwoordelijkheid ligt. Bij volwassenen is dat anders, maar het is absoluut kwalijk.’
Vind je dat de omstanders zich te veel als slachtoffer opstellen?
‘Ik weet dat er ingewikkelde hiërarchische structuren op redacties zijn die het moeilijk maken om in te grijpen. Maar als je niets doet, ben je misschien wel bereid een hele hoge prijs te betalen voor succes.’
Wat voor omstander ben jij nu?
‘Ik denk dat het boek een beetje mijn proces als omstander heeft gevolgd. Als moeder bijvoorbeeld ben ik door alle fasen van angst gegaan. Er is zoveel gevaar en misbruik in de wereld. Ik heb me erbij neer moeten leggen dat de prijs om mijn kinderen waterdicht te beschermen schadelijker is dan wat het ze oplevert. Wat ik ook heb geleerd, is dat de dader niet het laatste woord hoeft te hebben. Dat het ooit mis is gegaan, betekent niet dat het niet alsnog goed kan komen. Dat besef maakt dat het machteloze gevoel waarmee ik aan dit boek begon, weg is. Mensen kunnen helen, als ze de juiste steun krijgen uit hun omgeving. Daar is Lenneke nu ook mee bezig.’
Het hele dorp wist het kan je hier online bestellen.
